Karnawał „Solidarności” w zbiorach Archiwum Państwowego w Piotrkowie

• 
• 

8 września 2020

Bezpośrednią przyczyną fali strajków w lecie 1980 roku była wprowadzona 1 lipca podwyżka cen mięsa i jego przetworów. Wtedy przerwali pracę robotnicy w warszawskich Zakładach Mechanicznych „Ursus”, tarnowskiej Fabryce Obrabiarek Specjalizowanych „Ponar” i Sanockiej Fabryce Autobusów „Autosan” w Sanoku. W następnych dniach protesty objęły kolejne ośrodki. Ich kulminacją stały się strajki na Lubelszczyźnie. Uczestnicy wysuwali żądania o charakterze ekonomicznym, domagali się zwiększenia płac, cofnięcia podwyżek cen. Warunkiem zakończenia strajków było nie tylko spełnienie postulatów płacowych, ale także gwarancja bezpieczeństwa oraz obietnica przeprowadzenia nowych wyborów do rad zakładowych. W lipcu 1980 roku strajkowało ok. 80 tys. osób w 177 zakładach pracy.

Jednak wbrew oczekiwaniom władz państwowych największa fala protestów miała miejsce w sierpniu 1980 roku. Zapoczątkowało ją przystąpienie do strajku okupacyjnego pracowników Stoczni Gdańskiej im. Lenina. W nocy z 16 na 17 sierpnia powołano Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który sformułował listę 21 postulatów. Oprócz żądań ekonomicznych wysunięto również postulaty polityczne. Domagano się uwolnienia więźniów politycznych, utworzenia niezależnych związków zawodowych, wolności słowa, druku i publikacji oraz swobodnego dostępu do środków masowego przekazu. Od 26 sierpnia strajki objęły m.in. Górny Śląsk, Kraków, Wrocław, Łódź, Rzeszów, Bielsko-Białą, Koszalin, Olsztyn i Poznań. W związku z narastającą falą protestów strona rządowa została zmuszona do wyrażenia zgody na powstanie niezależnych związków zawodowych. Porozumienia w tej kwestii podpisano 30 sierpnia w Szczecinie, 31 sierpnia w Gdańsku oraz 3 września w Jastrzębiu.

W województwie piotrkowskim strajki pojawiły się nieco później. Przeprowadzono je m.in. w Hucie Szkła Gospodarczego „Hortensja” (30 sierpnia – 2 września), Spółdzielni Inwalidów „Telsin” (3-6 września) w Piotrkowie Trybunalskim, Zakładach Przemysłu Wełnianego „Tomtex” (4-7 września) i Fabryce Dywanów „Weltom” (8-9 września) w Tomaszowie Mazowieckim. Wkrótce dołączyły kolejne zakłady. Protestujący domagali się poprawy zaopatrzenia w żywność, zahamowania podwyżek cen, zapewnienia godziwej zapłaty za wykonywaną pracę.

W województwie piotrkowskim najważniejszymi ośrodkami działalności związkowej były: Piotrków Trybunalski, Tomaszów Mazowiecki, Bełchatów, Opoczno i Radomsko. Pierwsza niezależna struktura związku powstała 4 września 1980 roku z inicjatywy Ireneusza Prędkiego w Zakładach Przemysłu Wełnianego w Opocznie, natomiast 20 września utworzono Międzyzakładowy Komitet Założycielski Ziemi Piotrkowskiej, na czele którego stanął I. Prędki. Także w Bełchatowie powstały struktury ponadzakładowe związku - MKZ przy Bełchatowsko-Pomorskim Kombinacie Budowy Elektrowni podporządkował się łódzkim strukturom związku, zaś MKZ przy Kopalni Węgla Brunatnego uznał zwierzchność MKZ w Hucie Katowice, a następnie 25 kwietnia 1981 roku, wraz z innymi 18 zakładami podporządkował się regionalnym strukturom NSZZ „Solidarność” Ziemi Piotrkowskiej.

W Zakładach Przemysłu Odzieżowego „Pilica” w Tomaszowie Mazowieckim 3 listopada 1980 roku odbyło się spotkanie przedstawicieli NSZZ „Solidarność” z Tomaszowa Mazowieckiego, w czasie którego podjęto uchwałę o wybraniu Międzyzakładowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”. Jej zadaniem było zebranie wniosków i postulatów załóg zakładów pracy i przekazanie ich władzom miejskim i wojewódzkim.

Zebranie przedstawicieli NSZZ „Solidarność” Ziemi Piotrkowskiej z siedzibą w Opocznie przeprowadzono 6 listopada 1980 roku. Uczestniczyli w nim przedstawiciele ponad 100 zakładów pracy z województwa piotrkowskiego, którzy podjęli uchwałę o utworzeniu MKZ. Jej przewodniczącym został I. Prędki. Ustalono także, iż siedzibą MKZ Ziemi Piotrkowskiej będzie Opoczno, natomiast robocze posiedzenia prezydium będą odbywały się kolejno w poszczególnych miastach regionu. Warto zaznaczyć, iż nie wszystkie organizacje związkowe podporządkowały się MKZ Ziemi Piotrkowskiej. Część z nich należała do Zarządu Regionalnego NSZZ „Solidarność” Ziemi Łódzkiej.

W maju 1981 roku duży wpływ na działalność związku miała kampania poprzedzająca Walne Zebranie Delegatów województwa piotrkowskiego. Podczas obrad, które prowadzono 27 i 28 czerwca 1981 roku wybrano nowe władze regionu. Przewodniczącym zarządu regionalnego został Mieczysław Lach. W skład 35-osobowego zarządu weszło 17 działaczy z Piotrkowa Trybunalskiego, 13 z Tomaszowa Mazowieckiego, 5 z Bełchatowa i 4 z Opoczna. Zadecydowano o przeniesieniu siedziby MKZ do Piotrkowa Trybunalskiego.

NSZZ „Solidarność” w swojej działalności skupiała się nie tylko na postulatach płacowych i żądaniu poprawy zaopatrzenia. Wydawała i kolportowała również gazetki, które redagowały Komisje Zakładowe. Już pierwsze tygodnie istnienia nowego związku pokazały, jak istotną rolę odgrywa niezależna prasa. Centralne i lokalne pisma ogólnoinformacyjne kontrolowała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza wykorzystując cenzurę. W środkach masowego przekazu brakowało wiadomości o „Solidarności”, za to pojawiały się ataki i manipulacje, na które można było odpowiedzieć w związkowych biuletynach.

W nocy z 12 na 13 grudnia Rada Państwa wprowadziła w Polsce stan wojenny. Było to uderzenie wymierzone w NSZZ „Solidarność”, które doprowadziło do zawieszenia działalności związków zawodowych, stowarzyszeń oraz instytucji. Zakazano strajków, manifestacji, demonstracji, wieców. Zaostrzono prawo i wprowadzono godzinę milicyjną. Wielu działaczy „Solidarności” zostało internowanych, a pozostali tworzyli podziemne struktury związku.

Dokumentacja NSZZ „Solidarność” znajduje się m.in. w archiwach państwowych, natomiast materiały archiwalne do dziejów związku na terenie byłego województwa piotrkowskiego są przechowywane w Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim i jego Oddziale w Tomaszowie Mazowieckim. Są one umieszczone w zespołach instytucji gospodarczych, w zbiorach plakatów i druków ulotnych oraz fotograficznych. Najciekawsze z nich zaprezentowano na niniejszej wystawie. Pochodzą one z lat 1980-1981, a więc z okresu, popularnie nazwanym „karnawałem Solidarności”. Dotyczą one powołania poszczególnych komórek związkowych, korespondencji z władzami w sprawie realizacji postulatów, uchwały, komunikaty, protokoły uzgodnień, apele, rezolucje, informacje o formach działalności związku. Wiele zaprezentowanych na wystawie dokumentów obrazuje ówczesną sytuację społeczno-gospodarczą w kraju i regionie oraz prowadzone przez związek akcje protestacyjne. Urozmaiceniem wystawy są pokazane zdjęcia z marszów głodowych, które odbyły się w Tomaszowie Mazowieckim pod koniec lipca 1981 roku, czy z uroczystości poświęcenia sztandarów tomaszowskich Komisji Zakładowych NSZZ „Solidarność”, którą zorganizowano w pierwszą rocznicę podpisania porozumień sierpniowych. Swoją obecnością zaszczycił na niej Tadeusz Mazowiecki – członek Krajowej Komisji Porozumiewawczej i redaktor naczelny „Tygodnika Solidarność”.

Wystawę wzbogacają także plakaty i druki ulotne wydawane przez NSZZ „Solidarność”. Propagują one działalność związku. Uzupełniają ją zgromadzona w bibliotekach archiwum prasa solidarnościowa.

Przedstawiona dokumentacja archiwalna, dotycząca funkcjonowania „Solidarności” na terenie dawnego województwa piotrkowskiego, stanowi istotny historycznie element tożsamości tego ruchu związkowego, który okazał się fenomenem w skali światowej.

 

Protokół ukonstytuowania się Tymczasowego Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność”
przy Tomaszowskiej Fabryce Filców Technicznych w Tomaszowie Mazowieckim
– APTM, TFFT, sygn. 1557

Uchwała Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność”
w Tomaszowskiej Fabryce Filców Technicznych w Tomaszowie Mazowieckim
– APTM, TFFT, sygn. 1557

Pismo Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność”
przy Tomaszowskiej Fabryce Filców Technicznych w Tomaszowie Mazowieckim z 17 XI 1980 r.
–  APTM, TFFT, sygn. 1557

Deklaracja członków założycieli
– APPT, Bełchatowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego w Bełchatowie, sygn. 165

Informacja o utworzeniu MKZ NSZZ „Solidarność”
w Bełchatowskim Okręgu Przemysłowym
– APPT, Bełchatowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego w Bełchatowie, sygn. 166

Akt powołania NSZZ „Solidarność”
– APPT, Wojewódzki Zakład Konserwacji Urządzeń Melioracyjnych i Wodnych
w Piotrkowie Trybunalskim z siedzibą w Polichnie, sygn. 227

Zawiadomienie o utworzeniu w zakładzie NSZZ „Solidarność”
– APPT, Wojewódzki Zakład Konserwacji Urządzeń Melioracyjnych i Wodnych
w Piotrkowie Trybunalskim z siedzibą w Polichnie, sygn. 227

Pismo  z dnia 5.01.1981 r. w sprawie grup kontroli społecznej NSZZ „Solidarność”
– APTM, TFFT, sygn. 1557

Karta Ewidencyjna NSZZ „Solidarność” sekcji branżowej
– APTM, TFFT, sygn. 1557

Apel do włókniarzy
– APPT, Bełchatowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego w Bełchatowie, sygn. 165

Uchwała Zarządu Regionalnego NSZZ „Solidarność” województwa piotrkowskiego
– APPT, Huta Szkła Okiennego „Kara” w Piotrkowie Trybunalskim, sygn. II.92

Protokół z Walnego Zebrania Wyborczego
– APPT, Komisja Zakładowa Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”
przy Urzędzie Gminy w Kobielach Wielkich, sygn. 1

Piotrkowski Komunikat Strajkowy nr 1
– APTM, TFFT,  sygn. 1557

Rezolucja
– APTM, TFFT, sygn. 1557

Komunikat strajkowy
– APPT, Bełchatowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego w Bełchatowie, sygn. 166

Komunikat  z dnia 27 lipca 1981 r.
– APPT, Bełchatowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego w  Bełchatowie, sygn. 166

Poświęcenie sztandarów Komisji Zakładowych "Solidarność"
w Tomaszowie Mazowieckim w sierpniu 1981 r.
– APTM, Tygodnik Panorama Robotnicza w Tomaszowie Mazowieckim – archiwum fotograficzne, sygn. 15.1.1

Poświęcenie sztandarów Komisji Zakładowych "Solidarność"
w Tomaszowie Mazowieckim w sierpniu 1981 r.
– APTM, Tygodnik Panorama Robotnicza w Tomaszowie Mazowieckim – archiwum fotograficzne, sygn. 15.1.2

Manifestacja głodowa przed urzędem miejskim w Tomaszowie Mazowieckim, 1981 r.
– APTM, Tygodnik Panorama Robotnicza w Tomaszowie Mazowieckim – archiwum fotograficzne, sygn. 15.9.1

Spotkanie władz miasta i przedstawicieli PZPR Tomaszowa Mazowieckiego z zarządem „Solidarności”, 1980 r. – APTM, Tygodnik Panorama Robotnicza w Tomaszowie Mazowieckim – archiwum fotograficzne, sygn. 15.11

Formowanie się demonstracji antykomunistycznej na Pl. Narutowicza w Tomaszowie Mazowieckim, 1981 r. – APTM, Tygodnik Panorama Robotnicza w Tomaszowie Mazowieckim – archiwum fotograficzne, sygn. 15.12

Uzgadnianie przydziałów żywności w kinie „Włókniarz” w Tomaszowie Mazowieckim
z ministrem Handlu Wewnętrznego i Usług Zygmuntem Łakomcem, 1981 r.
– APTM, Tygodnik Panorama Robotnicza w Tomaszowie Mazowieckim – archiwum fotograficzne,sygn. 15.3

Plakat w sprawie wyborów do Zarządu Regionu
– APPT, Zbiór plakatów i druków ulotnych, sygn. 7363

Plakat NSZZ „Solidarność” Region Chełmski
– APPT, Zbiór plakatów i druków ulotnych, sygn. 7908

Plakat w sprawie Dziennika Telewizyjnego
– APPT, Zbiór plakatów i druków ulotnych,  sygn. 7986

Plakat Zarządu Regionu w Katowicach
– APPT, Zbiór plakatów i druków ulotnych,  sygn. 7987

Odezwa w sprawie Dziennika Telewizyjnego
– APPT, Zbiór plakatów i druków ulotnych, sygn. 8000

„Biuletyn Informacyjny NSZZ Solidarność Informuje”
– biblioteka APTM