Plakaty doby wojny polsko-rosyjskiej 1919-1921

31 stycznia 2020

Kiedy w lutym 1919 r. w rejonie miasteczka Mosty na Grodzieńszczyźnie doszło do pierwszego kontaktu bojowego oddziałów Wojska Polskiego i Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, nie przeczuwano że właśnie rozpoczęła się wojna mająca decydujące znaczenie w walce o określenie granic i utrzymanie zaledwie trzy miesiące wcześniej odzyskanej niepodległości przez Polskę. Wojna ta, której kulminacyjna kampania rozegrała się 100 lat temu – w 1920 r., zakończyła się traktatem ryskim w marcu 1921 r. Inaugurując piotrkowskie, archiwalne obchody upamiętniające to jakże ważne wydarzenie, zapraszamy do zapoznania się z wystawą plakatów z zasobu Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim.

Pierwsze lata II Rzeczypospolitej były okresem intensywnej pracy organizacji organów administracji państwowej oraz wojskowej. Ponadto, w wyniku działań wojennych I wojny światowej, a także rabunkowej polityki okupacyjnych sił niemieckich i austro-węgierskich, znaczne obszary kraju znalazły się w stanie kryzysu gospodarczego. Potrzeby wojenne, związane z obroną państwa przed siłami Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, nałożyły na społeczeństwo obowiązek zasilania wojsk walczących pomocą materiałową. Ponadto odradzające się Wojsko Polskie potrzebowało znacznej liczby rekrutów. Różnice polityczne i społeczne musiały ustąpić miejsca zgodnemu, ogólnonarodowemu wysiłkowi utrzymania kruchej niepodległości. Jednymi z istotniejszych źródeł historycznych, ukazujących społeczny oddźwięk konfliktu zbrojnego w głębi kraju, na zapleczu sił frontowych, są plakaty i druki ulotne. Publikowane za ich pośrednictwem odezwy i rozporządzenia władz centralnych i lokalnych, były najefektywniejszą formą prowadzenia akcji informacyjnej i zarządzania terenami państwa. W zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim, a także jego Oddziału w Tomaszowie Mazowieckim znajduje się wiele interesujących materiałów dotyczących poruszanego tematu.

wojna1

Pierwszy pobór do wojska, luty 1919 r.

2

Pierwszy pobór do wojska, luty 1919 r.

3

Wezwanie o stawienie się uchylających się od poboru, Tomaszów Mazowiecki, 14 lipca 1919 r.

4

Spis podoficerów byłych armii zaborczych, Piotrków, 10 stycznia 1920 r.

5

Apel do rzemieślników o wstępowanie do wojska, Piotrków, rok 1920.

6

Pobór marynarzy, Piotrków, 29 marca 1920 r.

7

Pobór ochotników, Łódź, rok 1920.

8

Wezwanie Piotrkowskiego Komitetu Obywatelskiego na ćwiczenia wojskowe, Piotrków, 12 sierpnia 1920 r.

9

Rejestracja zapasów skóry, Łódź, 25 czerwca 1919 r.

10

Zaopatrzenie armii w bieliznę i odzież, Warszawa, 4 sierpnia 1920 r.

W omawianym okresie Piotrków Trybunalski i Tomaszów Mazowiecki znajdowały się na terenie Województwa Łódzkiego. Piotrków Trybunalski – istotny ośrodek formowania Legionów Polskich z okresu I wojny światowej – stał się siedzibą powiatu, a w ramach administracji wojskowej, w okresie 10-17 listopada 1918 r. siedzibą Inspektoratu Lokalnego. W wyniku kolejnych przemian administracyjno-wojskowych, tereny piotrkowskiego Okręgu Wojskowego nr VI w Piotrkowie Trybunalskim weszły w skład Dowództwa Okręgu Korpusu nr III z siedzibą w Kielcach. Tomaszów Mazowiecki, miasto powiatu brzezińskiego, ujęty został w ramach Okręgu Wojskowego nr VIII w Łodzi, a po wprowadzeniu nowej organizacji podlegał Dowództwu Okręgu Generalnego nr IV z siedzibą w Łodzi. W przede dniu konfliktu Piotrków Trybunalski liczył ponad 40 000 mieszkańców, natomiast Tomaszów Mazowiecki ok. 33 000. W obu przypadkach wojna i okupacja z lat 1914-1918 wywarły swe bolesne piętno. Upadek zakładów przemysłowych wywołał znaczny wzrost stopy bezrobocia. Warunki sanitarne i aprowizacyjne regionu również były nader uciążliwe dla mieszkańców, na których barki spaść miał obowiązek czynnego włączenia się w ogólnonarodowy wysiłek mobilizacyjny. Prowadzona akcja poboru żołnierzy, organizowanie w miastach struktur administracji i zaplecza materiałowego wywołało trudności kwaterunkowo-lokalowe. Zajmowanie przez wojsko hal fabrycznych utrudniało wznowienie produkcji przez lokalne zakłady przemysłowe. Podobna sytuacja zaistniała również w przypadku placówek oświaty.

Celem sprawnego zarządzania terenami, nad którymi władzę sprawowała polska administracja państwowa, przystąpiono do regulacji kwestii przebywającej na nich ludności. W związku z migracjami okresu Wielkiej Wojny, a także napływem ludności z terenów wschodnich byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w regionie pojawiło się wielu przedstawicieli innych narodowości. Regulacja prawna ich pobytu miała zatem przebiegać między innymi dzięki ich rejestracji w miejscowych dowództwach żandarmerii powiatowej.   Dodatkowo – dla celów określenia wymiaru podatków – przystąpiono do ewidencjonowania skarbowego – składania stosownych deklaracji majątkowych, określających stan posiadania, a także rozliczenia z „zysków wojennych”, czyli nadwyżek pozostałych po okresie 1914-1918. Oszacowanie strat poniesionych w wyniku działań  wojennych w regionie, w optyce mawianej wyżej kondycji zakładów przemysłowych, pełniło rolę pierwszorzędną dla wzmożenia produkcji na rzecz obrony państwa oraz aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych. Wspomniana wyżej trudna sytuacja aprowizacyjna stała się naturalną przyczyną zaistnienia na lokalnych rynkach zjawiska spekulacji cenami żywności, przeciwko czemu zareagowały również władze polskie. Sposobem na uregulowanie tej kwestii, wprowadzono regulację cenową artykułów spożywczych i materiałów codziennego użytku. Prowadzenie sprawnej akcji mobilizacyjnej, a także transport materiałów wojennych do rejonów dyslokacji jednostek frontowych spowodował wprowadzenie obostrzeń w zakresie cywilnego zużycia materiałów pędnych – w tym przypadku węgla.

 a1

Wezwanie ludności do oddawania uzbrojenia, luty 1919 r.

a2

Wezwanie ludności do oddawania uzbrojenia, luty 1919 r.

a3

Odezwa wzywająca do oddawania materiału wojennego na potrzeby wojska, rok 1920.

a4

Pożyczka państwowa, rok 1920.

a5

Pożyczka państwowa, rok 1920.

a6

Rozporządzenie w kwestii bezpieczeństwa publicznego w powiecie piotrkowskim, Piotrków, 14 lipca 1920 r.

 

Kompetencje Sądów Doraźnych, Warszawa, 9 sierpnia 1919 r.

Wprowadzenie wojskowych sądów doraźnych, Warszawa, 23 lipca 1920 r.

Obwieszczenie o wykonaniu wyroku śmierci na Władysławie Oleksiku, Łódź, 6 listopada 1919 r.

Wyrok śmierci dla dezerterów z 26 i 27 pułku piechoty, Częstochowa, 29 sierpnia 1920 r.

Jednym z podstawowych problemów, z jakimi borykały się polskie władze było zagwarantowanie bezpieczeństwa ludności, a także zabezpieczenie porządku publicznego. Było to niezwykle istotne, zważywszy na kryminogenne czynniki w postaci naszkicowanej powyżej sytuacji socjalno-bytowej. Przykładem przeciwdziałania temu negatywnemu zjawisku buły liczne rozporządzenia i obwieszczenia, dotyczące bezpieczeństwa w regionie.  Jurysdykcję nad osobami dopuszczającymi się wykroczeń i przestępstw miały powoływane w tym celu Sądy Doraźne.

Wzmożenie wysiłku ogólnopaństwowego w celu odparcia sił nieprzyjaciela wymagało znacznych nakładów finansowych. W tym celu władze państwowe odwołały się do społeczeństwa, wzywając je do wykupu Pożyczki Odrodzenia Polski. Nawoływanie społeczeństwa do wypełnienia obowiązku obywatelskiego wspomożenia obronności państwa rozpowszechniane było dzięki serii druków informacyjnych oraz plakatów o bogatej formie ilustracyjnej. Inna formą oddziaływania na morale społeczeństwa było organizowanie różnorakich wieców i manifestacji patriotycznych. Przykładem tego była Msza Polowa, zorganizowana w Piotrkowie Trybunalskim w dniu 18 lipca 1919 r.

Oprócz świadczeń finansowych formowane siły zbrojne wymagały znacznej pomocy materiałowej w postaci elementów wyposażenia żołnierzy. Należy w tym miejscu wspomnieć, że proces tworzenia Wojska Polskiego miał w pierwszym okresie charakter oddolny i spontaniczny. Pomniejsze grupy ochotników lub pojedynczy wolontariusze zgłaszali się do istniejących już placówek i oddziałów. Stan ich wyekwipowania pozostawiał jednak wiele do życzenia. Trudy służby polowej potęgowane były niedostatkiem ciepłej odzieży i obuwia – co nierzadko było przyczynami dezercji lub odmówienia wykonania rozkazów. W celu uzupełnienia składów materiałów wojskowych władze centralne i lokalne odwołały się ponownie do społeczeństwa. Zarządzono rejestrację posiadanych środków rzeczowych. Oprócz tkanin podlegały jej również gotowe produkty – odzież mogąca posłużyć mobilizowanym żołnierzom. Do kolejnej grupy rejestrowanych bądź przejmowanych przez Wojsko Polskie materiałów należały wszelkie elementy uzbrojenia byłych armii zaborczych. Działanie te pomagały w dozbrojeniu oddziałów, mając jednak uboczny skutek w postaci pogłębiania panującego zróżnicowania typu broni strzeleckiej (na stanie wojska znajdowały się karabiny produkcji niemieckie, austro-węgierskiej, rosyjskiej, francuskiej i japońskiej. Ciężar nakładanych na społeczeństwo świadczeń argumentowany był unaocznianiem niebezpieczeństwa ze strony nieprzyjaciela.

Kolejną ważną informacją, jaką można uzyskać dzięki kwerendzie w zbiorach piotrkowskiego Archiwum i jego tomaszowskiego Oddziału, jest kwestia mobilizacji siły żywej narodu. Publikowane materiały informacyjne odnosiły się zarówno do przyjmowania ochotników jak oraz planowego rejestrowania i powoływania pod broń popisowych. Określano zatem termin i tryb poboru, wyszczególniając roczniki popisowych. Ewidencji podlegali wyszkoleni w armiach zaborczych żołnierze wojsk lądowych oraz marynarki wojennej. Rodziny zmobilizowanych mogły tez liczyć na zasiłek z tytułu utraty jednego z żywicieli rodziny. Popisowi, którzy nie zostali zmobilizowani w trakcie poboru, pozostawali w ewidencji poborowych, będąc jednocześnie zobligowanymi do odbywania okresowych ćwiczeń wojskowych. Mobilizacji podlegały również podwody – pojazdy silnikowe i konie.

 

Ewidencja uchodźców z terenów frontowych, Brzeziny, 25 lutego 1919 r.

 

Deklaracja specjalnego podatku majątkowego, Brzeziny, 18 listopad 1919 r.

Wprowadzenie cen maksymalnych na ziemniaki, Brzeziny, rok 1919.

Ograniczenie zużycia węgla na potrzeby cywilne, Warszawa, 16 stycznia 1920 r.

Msza Polowa w dzień święta Armii Ochotniczej, Piotrków, 16 lipca 1920 r.

Wypłaty zasiłków dla rodzin wojskowych, rok 1920.

Zaprezentowany powyżej przegląd materiałów z zasobu APPT i APPT-OTM stanowi jedynie niewielka cześć archiwaliów dotyczących społecznych i wojskowych aspektów historii naszej małej ojczyzny w okresie walk o granice państwa, ze szczególny uwzględnieniem wojny polsko-rosyjskiej 1919-1921. Autorzy wystawy mają nadzieję, że zapoznanie się z jej treścią skłoni badaczy i miłośników historii do odwiedzenia pracowni naukowych, celem obcowania z historią za pośrednictwem źródeł z epoki.

Rozwiń Metryka

Podmiot udostępniający informację:
Data utworzenia:2020-01-31
Data publikacji:2020-01-31
Osoba sporządzająca dokument:
Osoba wprowadzająca dokument:Aleksy Piasta
Liczba odwiedzin:4911