- Powiat tomaszowski w okresie II wojny światowej

Powiat tomaszowski w okresie II wojny światowej

2 września 2019

Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, 1939 r. - proklamacja GG
Zbiory biblioteczne, sygn. 24

Obwieszczenie Głównego Dowódcy wkraczającej armii niemieckiej, 1939 r.
Zbiór plakatów i druków ulotnych, zespół nr 127, sygn. 700

Rozporządzenie dotyczące posiadania broni, 1939 r.
Zbiór plakatów i druków ulotnych, zespół nr 127, sygn. 699

 
Odezwa kierowana do funkcjonariuszy Policji Polskiej, 1939 r.
Zbiór plakatów i druków ulotnych, zespół nr 127, sygn. 2662

Obwieszczenie o zdawaniu polskich mundurów i wyposażenia, 1939 r.
Zbiór plakatów i druków ulotnych, zespół nr 127, sygn. 696

 
Niemiecka mapa wojskowa, 1944 r. - pogranicze GG i Kraju Warty.
Zbiór kartograficzny, zespół nr 246, sygn. 301

Na początku listopada 1939 r. utworzono powiat tomaszowski, który położony był na terenie Dystryktu Radomskiego Generalnego Gubernatorstwa. W jego skład weszło 5 miast, 47 gmin i 780 wsi. Pierwszym starostą został dr Fritz von Balluseck. Do 15 lutego 1940 roku urzędował on w Rawie Mazowieckiej, a następnie w Tomaszowie Mazowieckim w budynku przy ul. Św. Antoniego 52. W lipcu 1941 roku siedzibę starostwa przeniesiono do budynku ratusza, a Zarząd Miejski do budynku przy ul. Św. Tekli 4. W listopadzie 1940 roku nowym starostą tomaszowskim został dr Karol Glehn, który pełnił ten urząd do końca okupacji w styczniu 1945 roku.

Plan dystrybucji rowerowych tablic rejestracyjnych, 1940-1941
- wymienione miasta i gminy powiatu
Starostwo Powiatowe w Tomaszowie Mazowieckim, zespół nr 284, sygn. 1

 Warunki materialne polskiej ludności w mieście kształtowała polityka okupanta niemieckiego zmierzająca do tego, aby ostatecznie i całkowicie wytępić naród polski. Nadgorliwy zespół ze starostą na czele z całą bezwzględnością realizował sadystyczne zalecenia wodzów Rzeszy. Okupant prowadził rabunkową gospodarkę, mającą na celu grabież wszelkich surowców i dóbr mogących posłużyć swoim celom wojennym. Wprowadzano wygórowane kontyngenty (daniny przymusowe), zmuszano do niewolniczych robót, głodzono ludność terenów okupowanych. Administracja okupacyjna pilnie czuwała nad wypełnianiem dyrektyw gubernatora Hansa Franka, aby stopa życiowa Polaków „starczała zaledwie na utrzymanie życia”, a Żydzi w gettach jak najszybciej umierali z głodu. Dużą rolę odegrała tu polityka aprowizacyjna okupanta - zaczęto wydawać kartki żywnościowe, a przydziały żywności były z roku na rok coraz mniejsze.

Sprawy kontyngentów
Akta gm. Będków, zespół nr 13, sygn. 419

Sprawy kontyngentów
Akta gm. Łazisko, zespół nr 21, sygn. 214

Jedną z form represji, jakie stosowały władze okupacyjne wobec mieszkańców powiatu, było wywożenie na roboty przymusowe do Rzeszy. Zatrudnienie maksymalnej liczby Polaków było naczelną dewizą postępowania władz niemieckich. W tym celu powołano okupacyjne urzędy pracy - filię w Tomaszowie założono już 26 września 1939 roku. Z dniem 1 sierpnia 1941 roku utworzono w mieście samodzielny Urząd Pracy, któremu podlegały filie w: Opocznie, Rawie Mazowieckiej, Końskich oraz punkt werbunkowy w Koluszkach.

Polaków wyzyskiwano również przez organizowanie robót przymusowych na terenie powiatu tomaszowskiego. Od 1 grudnia 1940 roku władze okupacyjne wprowadziły przymusowy zaciąg do Służby Budowlanej, któremu podlegał każdy Polak od 17-19 roku życia. W regionie obozy tzw. Baudienstu znajdowały się w: Kaletniku, Mikołajewie, Ciebłowicach Dużych i w Tomaszowie Mazowieckim. Ich powstanie było związane z budowami prowadzonymi na potrzeby niemieckiej machiny wojennej – m.in. budową schronów kolejowych w Konewce i Jeleniu, a później umocnień linii Pilicy. Inną formą pracy przymusowej w regionie było kierowanie do obowiązkowych szarwarków, np. zimą do odśnieżania dróg.

Sprawy służby budowlanej
Akta gm. Łazisko, zespół nr 21, sygn. 255

Sprawy służby budowlanej i robót przymusowych
Akta gm. Janków, zespół nr 364, sygn. 228

Ważną rolę w polityce eksterminacyjnej okupanta odgrywał tomaszowski areszt śledczy. Mieścił się on początkowo w podwórzu domu przy ul. Św. Antoniego 10. Gdy okazał się za mały, wykorzystano pomieszczenia nieczynnej fabryki przy ul. Mościckiego 12. Od września 1942 roku przeniesiono go do budynku przy ul. św. Antoniego 20. Szacuje się, iż przez areszt ten w okresie II wojny światowej przeszło nawet 15 000 osób. Bardzo złą sławą w Tomaszowie  cieszyła się tajna policja (Gestapo) mająca swą siedzibę przy ul. Zapiecek. Zasłynęła ona ciężkimi przesłuchiwaniami, które dla więźniów kończyły się często śmiercią lub kalectwem. Innym przejawem eksterminacyjnej polityki okupanta niemieckiego były masowe rozstrzelania, o których informowano na obwieszczeniach rozwieszanych na słupach ogłoszeniowych.

Egzekucja pod dawnym browarem w Tomaszowie Mazowieckim
Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich Delegatura Miejska w Tomaszowie Mazowieckim,
zespół nr 363, sygn. 2

Lista rozstrzelanych publicznie Polaków w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1943-1944
Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich Delegatura Miejska w Tomaszowie Mazowieckim, zespół nr 363, sygn. 2

Materiały prezentowane na wystawie pochodzą z zespołów akt administracji państwowej i samorządowej, stowarzyszeń a także innych zbiorów zgromadzonych w zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim Oddział w Tomaszowie Mazowieckim. Część z nich wytworzona została w przededniu Kampanii Polskiej 1939 roku, jak też po 1945 roku. Wraz ze źródłami pochodzącymi bezpośrednio z okresu II wojny światowej, wnoszą one wiele do naszej wiedzy na temat historii lat 1939-1945.