Tomaszów Mazowiecki u progu niepodległości

  • Drukuj zawartość bieżącej strony
  • Zapisz tekst bieżącej strony do PDF

13 listopada 2018

11 listopada 1918 r. spełnił się sen pokoleń Polaków – Państwo Polskie narodziło się na nowo. Po rozbiorach i 123 latach niewoli, rusyfikacji i germanizacji, po wielkich powstaniach wolna Polska powróciła na mapę Europy i  świata.

To dzięki tym, którzy pozostali nieugięci, nasz Naród wyszedł zwycięsko z dziejowej próby. Odzyskanie niepodległości dokonało się poprzez walkę pełną poświęcenia i bohaterstwa nie tylko na polach bitew, ale i w codziennych zmaganiach o zachowanie duchowej i materialnej substancji oraz w codziennym trwaniu polskich rodzin.

Na wystawie przygotowanej przez Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim Oddział w Tomaszowie Mazowieckim pragniemy przybliżyć walkę Tomaszowian o wolność i niepodległość, kształtowanie się polskich władz miasta, życie polityczne oraz trudną sytuację gospodarczą i aprowizacyjną miasta u progu niepodległości.

W latach 1914-1918 Tomaszów Mazowiecki znajdował się pod okupacją niemiecką. Położony był na terenie powiatu brzezińskiego i Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego. W 1915 roku niemieckie władze okupacyjne zarządziły zmianę granic administracyjnych miasta. W jego obręb włączono wtedy otaczające miasto pobliskie wsie i osady: od strony północnej zostały włączone wsie Nieborów, Starzyce i Tomaszówek, od wschodu osady: Wilanów, Gustek, Michałówek, Nowy Port, Bocian i Kępa Łazisko, na południe wsie Brzustówka i folwark Tomaszówek Poduchowny; na zachodzie osada Rolandówka. Powierzchnia Tomaszowa zwiększyła się prawie czterokrotnie - z 486,9 ha do 1895 ha. W ten sposób w granicach miasta znalazła się rzeka Pilica.

 

Zarządzenie prezydenta łódzkiej policji niemieckiej Mathiasa von Oppen z 8 VIII 1915 r.
w sprawie zmiany granic Tomaszowa Mazowieckiego.
APTM, Akta miasta Tomaszowa, zesp. nr 7, seria III, sygn. 479.

 

Społeczeństwo Tomaszowa Mazowieckiego po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku z coraz większą nadzieją patrzyło na możliwość odzyskania przez Polskę niepodległości. Wielu mieszkańców miasta stanęło do walki o odzyskanie suwerenności państwowej w szeregach Legionów Polskich. Szacuje się, iż służyło wśród nich ponad 100 tomaszowian. Włodzimierz Rudź - archiwista, historyk, regionalista, ustalił z imienia i nazwiska aż 64 tomaszowskich legionistów.

 

Wykaz wypłaconych zapomóg dla rodzin legionistów
APTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół nr 7, seria III, sygn. 135.

 

Po ogłoszeniu przez władze Niemiec i Austro-Węgier aktu 5 listopada 1916 r. na ziemiach byłego Królestwa Polskiego zajętych przez wyżej wymienione państwa zaczęto tworzyć polską administrację ściśle podporządkowaną okupantom. I tak w Tomaszowie Mazowieckim w kwietniu 1917 r. w wyniku wyborów kurialnych ukonstytuowała się Rada Miejska. Pod względem wyznaniowym w skład Rady weszło 10 radnych wyznania katolickiego, 10 wyznania mojżeszowego oraz 4 ewangelików. To świadczy o wielokulturowym charakterze miasta. Na przewodniczącego Rady został wyznaczony Jan Kowalczewski. Na wiceprzewodniczącego wybrano Maurycego Halperna, funkcję sekretarza objął Mieczysław Heiman, a zastępcą sekretarza został Kazimierz Sadłowski.

 

Zawiadomienie Komisarza Wyborczego z 28 II 1917 r.
APTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół nr 7, seria III, sygn. 2956.

 

W Tomaszowie Mazowieckim po wybuchu I wojny światowej panowała bardzo trudna sytuacja gospodarcza spowodowana grabieżczą polityką okupanta niemieckiego. Z zakładów przemysłowych czynne były jedynie tartaki i Tomaszowska Fabryka Sztucznego Jedwabiu. Przestoje w działalności tomaszowskich fabryk, w połączeniu z wynikającymi z realiów okupacyjnych problemami aprowizacyjnymi, przyniosły mieszkańcom bezrobocie i głód.

 

Budżet na rok 1918/1919

APTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół nr 7, seria III, sygn. 142.

 

Pomimo ciężkiej sytuacji mieszkańcy Tomaszowa wykazywali patriotyczną postawę. Przejawem tego były zorganizowane w dniach 14-15 października 1917 r. przez Komitet Obchodów 100. Rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki obchody kościuszkowskie. Rada Miejska zmieniła nazwę Rynku Św. Józefa na Plac Tadeusza Kościuszki - przywódcy powstania z 1794 r. Na tomaszowskim rynku wmurowano wówczas kamień węgielny pod budowę pomnika bohatera insurekcji kościuszkowskiej. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce 3 listopada 1918 r.

 

Pismo w sprawie udzielenia pozwolenia na budowę
pomnika Tadeusza Kościuszki.
APTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół nr 7, seria III, sygn. 133.

Rynek św. Józefa – miejsce na  którym w 1918 r. stanął pomnik przywódcy insurekcji kościuszkowskiej
APTM, Zbiór ikonograficzny i fotograficzny, zesp. nr 241, sygn. 1/69

 

W Tomaszowie Mazowieckim w dniu 11 listopada 1918 r. utworzona została Rada Delegatów Robotniczych. Następnego dnia Rada Miejska przekazała jej władzę w mieście. Rada podjęła szereg przedsięwzięć w celu poprawy sytuacji gospodarczej i aprowizacyjnej miasta. W dniu 12 grudnia po interwencji Komisarza Rządowego na powiat brzeziński władzę w Tomaszowie przejęła ponownie Rada Miejska.

 
Rada Delegatów Robotniczych
APTM, Zbiór Ikonograficzny i Fotograficzny, zespół nr 241, sygn. I/F/12.

 


Protokół z posiedzenia Rady Miejskiej z 12 listopada 1918 r.
APTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół nr 7, seria III, sygn. 45a

 

W dniu 12 listopada 1918 r. członkowie tomaszowskiej kompanii POW oraz Milicji Ludowej dokonali rozbrojenia garnizonu niemieckiego stacjonującego w budynkach przy ul. Pilicznej (obecnie Prez. I. Mościckiego), a następnie na dworcu kolejowym. Akcją tą dowodził Michał Maćkowiak. Urodził się 8 września 1887 r. w Wielkopolsce i w wieku 18 lat podjął służbę w armii niemieckiej. W 1907 r. opuścił szeregi wojska i podjął pracę cywilnego urzędnika. Po wybuchu I wojny światowej został w maju 1915 r. zmobilizowany i uczestniczył w walce na froncie niemiecko-francuskim. Od 22 października 1916 r. był naczelnikiem policji w Tomaszowie.

W akcji rozbrajania żołnierzy niemieckich wziął czynny udział także Roman Tuchowski. Urodził się 9 sierpnia 1896 r. w Starzycach. W 1912 r. wstąpił do tajnej tomaszowskiej robotniczej drużyny skautowej. W kwietniu 1915 r. w Piotrkowie wstąpił do Legionów Polskich. W ich szeregach walczył o niepodległość Polski. W 1917 r. za odmowę złożenia przysięgi na wierność tymczasowym władzom polskim i ich mocodawcom – cesarzom Niemiec i Austro-Węgier został R. Tuchowski aresztowany i osadzony w obozie w Szczypiornie. Po powrocie do Tomaszowa w październiku 1917 r. R. Tuchowski rozpoczął konspiracyjną działalność w POW. Był dowódcą tomaszowskiej kompanii POW i zastępcą komendanta III Obwodu. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości udzielał się w tworzeniu w Tomaszowie Mazowieckim Ochotniczej Kompanii Wojska Polskiego, a następnie walczył w wojnie z Rosją Sowiecką.

 
Wspomnienia Michała Maćkowiaka

z akcji rozbrajania wojska niemieckiego
w Tomaszowie Mazowieckim - 12.11.1918 r.
APTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół nr 7, seria III, sygn. 2109a.

 


Roman Tuchowski – dowódca kompani POW
w Tomaszowie Mazowieckim
APPT, KW PZPR w Piotrkowie Trybunalskim,
zesp. nr 393, sygn. 3122

 

Polska odzyskała niepodległość w listopadzie 1918 r. Jednym z najpilniejszych zadań, które stanęły przed odradzającym się państwem, było przeprowadzenie wyborów samorządowych. W Tomaszowie odbyły się one 9 marca 1919 r. Wybrano wówczas Radę Miejską liczącą 28 radnych i 14 zastępców radnych. Przewodniczącym Rady został wybrany Karol Kotarski, jego zastępcą Wojciech Kamiński a sekretarzem Aleksander Gawroński. Prezydentem miasta został wybrany Stanisław Gruszczyński.


Lista kandydatów do Rady Miejskiej
APTM, Zbiór plakatów i druków ulotnych, sygn. 2410.

 

 
Protokół z wyborów Rady Miejskiej
w Tomaszowie Mazowieckim z 9 marca 1919 r.
APTM, Akta miasta Tomaszowa, zespół nr 7, seria III, sygn. 154.

 

Karol Kotarski urodził się 3 stycznia 1877 r. Był synem Karola i Marianny z Szatkowskich. Posiadał wykształcenie elementarne. Na przełomie XIX i XX w. był aktywnym działaczem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. W Tomaszowie Mazowieckim działał w Polskiej Partii Socjalistycznej. Z ramienia tej partii 9 marca 1919 r. został wybrany radnym Rady Miejskiej, a następnie jej przewodniczącym. Zasiadał m.in. w komisjach: prowiantowej, rewizyjnej, budowlanej, szpitalnej, opieki społecznej, finansowo-budżetowej.

 
Karol Kotarski
APTM, Zbiór Ikonograficzny i Fotograficzny, zespół nr 241, sygn. I/E/29

 

Z analizy źródeł będących w zasobie tomaszowskiego Oddziału Archiwum Państwowego wynika, że w okresie Wielkiej Wojny i w początkach niepodległości sytuacja społeczno-gospodarcza w Tomaszowie Mazowieckim była trudna. Chociaż Tomaszów nie doznał wielu zniszczeń na skutek działań zbrojnych, to jednak poniósł ogromne straty z powodu rabunkowej działalności gospodarczej okupanta niemieckiego. W mieście panowało wysokie bezrobocie i głód. Nie miało to jednak decydującego wpływu na rozwój życia politycznego i zaangażowanie mieszkańców w działalność patriotyczną. Tym samym pierwsze dni wolności dla tomaszowian przyniosły oprócz patriotycznego uniesienia kontynuację problemów gospodarczych i społecznych o okupacyjnym rodowodzie. Sytuacja ta nie odbiegała od ówczesnych realiów ogólnopolskich – stanowiąc niekorzystny bilans otwarcia. Co warto zaznaczyć, młoda niepodległość wymagała wytężonego wysiłku jaj ugruntowania oraz określenia jeszcze w listopadzie 1918 r. niepewnych granic Polski. Poprzez wspieranie m.in. powstań śląskich czy udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1919-1921 tomaszowianie w pewnym sensie udowadniali iż ich postawa z 1918 r. nie były aktem jednostkowym, lecz przejawem ugruntowanej postawy patriotycznej.

Rozwiń Metryka

Podmiot udostępniający informację:
Data utworzenia:2018-11-13
Data publikacji:2018-11-13
Osoba sporządzająca dokument:
Osoba wprowadzająca dokument:Michał Ordak
Liczba odwiedzin:6746